Неколку неодамнешни студии даваат докази за негативниот ефект на високите температури врз мозокот, сугерирајќи дека топлотните бранови буквално можат да ги преоптоварат невронските мрежи, да ја нарушат рамнотежата на сигналите во мозокот и да предизвикаат напади кај почувствителни луѓе.
Како што пишува Bug.hr, екстремната топлина не само што ја убива волјата за активност и живот воопшто, туку има сè повеќе докази дека може сериозно да ја наруши функцијата на мозокот, да предизвика напади, делириум и влошување на постоечките ментални болести. Кога температурата на воздухот го надминува толерантниот праг, а клима уредите стенкаат под оптоварувањето, медиумскиот фокус најчесто е на предупредувањата за луѓе со срцеви проблеми и совети за тоа како да се избегне колапс поради дехидрација. Меѓутоа, притоа редовно се заборава мозокот, орган кој е меѓу првите што почнува да покажува знаци на топлински стрес и кој, според научниците, е значително поранлив на топлина отколку што претходно мислевме.
Топлина, мозок и напади – што велат истражувањата?
Во јули 2025 година, истражувачки тимови од Ирскиот центар „Фјучр Неуро“ и Меѓународната лига против епилепсија (ILAE) објавија нови наоди за директното влијание на топлината врз мозочната активност. Покажано е дека високите температури доведуваат до зголемено, синхронизирано испраќање на електрични сигнали помеѓу невроните, шема што е карактеристична за епилептични напади. Овој тип на невронска хиперактивност, ако е доволно воспален, може да создаде услови во кои цели мозочни лобуси ја губат координацијата и почнуваат да функционираат на начин што е препознаен како патолошки во неврофизиологијата.
Научниците објаснуваат дека кога температурата на мозокот ќе достигне над 39 степени, нервните клетки повеќе не реагираат на нормалните инхибиторни сигнали и почнуваат масовно и синхронизирано да испраќаат импулси. Ова нарушување на електричната рамнотежа може да предизвика цела низа симптоми кај чувствителните луѓе – од блага конфузија и дезориентација до сериозни епилептични напади. Особено ранливи се луѓето кои веќе имаат нарушена невронска стабилност поради генетски детерминирана форма на епилепсија, како што е Драветовиот синдром – наследна и тешка форма на епилепсија која се појавува во првата година од животот и често не реагира на стандардни терапии. Кај овие луѓе, топлотниот стрес може многу брзо да предизвика влошување на симптомите, бидејќи нивната невронска мрежа функционира на работ на возбуда дури и без дополнителни стимули. Во такви услови, дури и мало зголемување на температурата може да биде доволно за да предизвика напад. За нив, високата температура не е само непријатност или дополнителен напор, туку многу специфичен и опасен физиолошки стресор.
Како мозокот реагира на топлински стрес?
Мозокот троши околу една петтина од вкупната енергија на нашето тело, постојано, без пауза, без резерви. Невронските мрежи мора да одржуваат фина рамнотежа на електрохемиските сигнали, во која секој импулс, секоја синапса и секој јонски канал има своја улога. Зголемената температура го нарушува ова: го забрзува метаболизмот на невроните, ја зголемува нивната потреба за кислород и гликоза, ги прави јонските канали почувствителни, а сигнализацијата похаотична. Синапсите стануваат хиперактивни, а инхибиторните механизми се олабавуваат. Резултатот е дестабилизација на целиот систем.
Дополнително, топлинскиот стрес го нарушува функционирањето на хипоталамусот – центарот за регулирање на температурата. Кога хипоталамусот ја губи контролата, телото повеќе не прави разлика помеѓу „нормалната“ топлина и опасната, а мозокот ја губи клучната повратна информација што го штити од прегревање.
Ако високата температура продолжи, проблемите се продлабочуваат. Пропустливоста на крвно-мозочната бариера – заштитниот филтер што нормално го штити мозокот од штетни супстанции – се зголемува, па затоа молекулите што не треба да бидат таму продираат во мозокот. Се ослободуваат воспалителни медијатори, се зголемува оксидативниот стрес и се зголемува ризикот од трајно оштетување на невронското ткиво. Накратко – мозокот не станува „бавен“ само под услови на продолжено прегревање. Влегува во состојба на физиолошка опасност.
Кој е најранлив?
Ризикот е најголем кај оние чиј нервен систем е веќе ослабен: деца со историја на фебрилни конвулзии, постари лица со невродегенеративни заболувања, лица со епилепсија, како и секој што користи лекови кои ја нарушуваат терморегулацијата – вклучувајќи антипсихотици, антихолинергици и седативи.
Оние кои имаат неколку такви фактори истовремено се особено ранливи – на пример, постари лица со деменција кои земаат психотропни лекови и живеат без климатизација. Кај нив, дури и краткотрајната изложеност на топлина може да доведе до конфузија, губење на свеста или напади.
Кај луѓе со мултиплекс склероза, дури и половина степен повисока температура може да предизвика влошување на симптомите. Ова е таканаречениот Утхов феномен: топлината го забавува спроведувањето на нервните влакна, па се појавуваат симптоми како што се слабост, проблеми со рамнотежата или заматен вид – иако нема вистинско влошување на болеста. Кај Паркинсоновата болест, топлината дополнително ја нарушува веќе нарушената автономна регулација на крвниот притисок, што го зголемува ризикот од несвестица. Кај Алцхајмеровата болест, центрите за регулирање на жедта и температурата често се засегнати, што ја зголемува тенденцијата кон дехидрација, делириум и когнитивно влошување.
Лицата со ментални болести не се надвор од ризик – особено ако живеат сами, во лоши социјални услови, без пристап до климатизација или други мерки за ладење. Топлината лесно ја дестабилизира нивната веќе деликатна рамнотежа.
Климатските промени и мозокот – невидлива закана
Експертите од ILAE и FutureNeuro предупредуваат дека мозокот често е изоставен од стратегиите што планираат здравствени интервенции за време на климатски екстреми, иако е еден од најчувствителните и најсложените системи во телото. Фокусот на јавното здравје и планирањето во кризни ситуации обично е на срцето, белите дробови и бубрезите, делумно затоа што нивните функции полесно се мерат и побрзо се манифестираат преку акутни компликации. Сепак, игнорирањето на невролошките ефекти од екстремната топлина може да има сериозни долгорочни последици – и за поединецот и за здравствениот систем.
Мозокот мора да има еднаков приоритет во планирањето на одговорите на климатските екстреми. Потребно е да се развијат специфични упатства за рано препознавање и следење на невролошките симптоми за време на топлотен удар, со посебно внимание на атипичните и благите форми на когнитивни промени кои лесно се занемаруваат. Примерите вклучуваат конфузија, промени во говорот, ирационално однесување, но исто така и субјективни симптоми како што се чувство на „замаглена глава“ или необјаснета раздразливост.
Исто така, се предлага поширока употреба на напредни дијагностички алатки како што се функционална магнетна резонанца и спектроскопија (fMRI и MRS), кои даваат увид во промените во мозочната активност и метаболизмот во реално време, дури и пред да се појават клиничките симптоми. Понатаму, континуираното следење на температурата на мозокот кај хоспитализирани пациенти, особено оние на интензивна нега и оние кои се изложени на ризик од делириум, треба да стане стандардна практика за време на топлотни бранови.
Вештачката интелигенција би можела да игра клучна улога во обработката на големи количини на податоци од различни извори – од витални знаци и лабораториски наоди до временски услови – со цел навремено да се идентификуваат луѓето со зголемен ризик. Алгоритмите обучени врз основа на клинички и еколошки податоци би можеле да овозможат персонализирано предупредување и интервенција, намалувајќи ја потребата за акутна нега и подобрувајќи ги исходите.
Што може да се направи?
Ако знаеме каде ќе се случи топлотен бран, треба да знаеме и кој е најверојатно невролошки засегнат – и да реагираме навреме. Раните симптоми на топлински стрес врз мозокот често се суптилни: блага главоболка, необична поспаност, промени во расположението, тешкотии при концентрирање. Конфузија, влошување на познати невролошки состојби и промени во однесувањето се јавуваат дури подоцна. Не сите колапси се кардиоваскуларни, некои се церебрални. Затоа е важно навреме да препознаете кога некому му е „жешко во главата“. Не кога веќе се онесвестува, кога очите му талкаат, говорот му се забавува и однесувањето му станува чудно. Ваквите сигнали не треба да останат незабележани, особено кај децата, постарите лица и луѓето со невролошки и психијатриски дијагнози. Здравствените работници особено треба да го имаат предвид ова: за време на летната жештина, збунетиот и збунет пациент можеби не е таков „поради возраста“, туку неговиот мозок е всушност на точка на прегревање. Општеството мора да почне да размислува за „термалното здравје на мозокот“, особено во здравството, архитектурата, урбанистичкото планирање и социјалните услуги. Бидејќи ако асфалтот се стопи на 50 степени, мозокот може да „зоврие“ многу порано – едноставно не го забележуваме тоа веднаш, но последиците можат да бидат многу посериозни и да траат подолго.
© Vecer.mk, правата за текстот се на редакцијата
